Fiilde Kip-Haber-Dilek Kipleri

Bu yazımızda sizlere  “Fiilde Kip: Haber Kipleri-Dilek Kipleri” konusunu anlatacağız. Ancak konumuza geçmeden önce “çekimli fiil” konusunu ele almamızda fayda var.

  Çekimli Fiil Nedir?

Çekimli fiil, belirli bir zamanı ve dileği, kişi (şahıs) ekleriyle gösteren eklerdir.

Örnek: oku-du-m

“okudum” fiili çekimli bir fiildir.

Oku: fiil kökü

-du: görülen (bilinen) geçmiş zaman eki

-m: 1. tekil (şahıs) eki

1.Fiillerde Kip

Fiiller, zaman ve anlam özelliklerine göre çeşitli ekler alır ve bu eklerle değişik biçimlerde kullanılırlar. Bu ekler kimi zaman zorunluluk bildirir kimi zaman da eylemin gerçekleşip gerçekleşmediğini bildirir. İşte biz bu eklerin kullanılış biçimlerinin her birine kip deriz.

Türkçede kipler, haber ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır.

1.1. Haber (Bildirme) Kipi Ekleri

Haber kipleri, zaman anlamı taşıyan kipler olup, fiilin geçmişte yapıldığını, yapılmakta olduğunu, her zaman düzenli olarak yapıldığını veya henüz gerçekleşmemiş olduğunu belirten kiplerdir. Türkçemizde dört temel zaman vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

1.1.1.Geçmiş Zaman (-dı, - di, - mış, - miş)

Eylemin geçmişte yapıldığını bildirir. Geçmiş zaman ikiye ayrılır:

a) Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman

Görülen ve bilinen, geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında kullanılır. “-dı, - di, - du, - dü” ekleriyle yapılır.

Örnekler:

Hepsinin yüzünde büyük bir hayal kırıklığı belirdi.

Salgın hastalıkla ilgili günlük veriler akşam açıklandı.

Başka bir şey duymamak için başını yastığın altına soktu.

b) Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman

Görmediğimiz, başkasından duyduğumuz, geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında kullanılır. “-mış, - miş, - muş, - müş” ekleriyle yapılır.

Örnekler:

İki hafta önce Ankara’dan dönüş yapmış.

Gece tam bu bölgede kaza olmuş.

Ablasını görünce hıçkıra hıçkıra ağlamaya başlamış.

 

1.1.2.Şimdiki Zaman

Henüz tamamlanmamış yapılmakta olan eylemin anlatılmasında kullanılır. “-yor” ekiyle yapılır.

Örnekler:

Kitap okurken kendimi rahat hissediyorum.

Mutfakta bulaşıkları yıkıyor.

Yarın sınavı olduğu için sabahtan beri ders çalışıyor.

 

1.1.3.Gelecek Zaman

Gerçekleşmemiş, ileri bir tarihte gerçekleşecek bir eylemin anlatılmasında kullanılır. “-acak, - ecek” ekleriyle yapılır.

Örnekler:

Uçak iki saat sonra kalkacak.

Raporu gelecek hafta kurula sunacağız.

Taraflar bir ay sonra mahkemeye çıkacak.

 

1.1.4.Geniş Zaman

Eylemin her zaman düzenli olarak yapıldığının bildirilmesinde kullanılır. “-r, - ar, - er, - ır, - ir, - ur, - ür” ekleriyle yapılır.

Örnekler:

O, kahvaltısını bitirdikten sonra gazete okur.

Ahmet her akşam soru çözer.

Sonbahar geldiğinde içimi nedensiz bir hüzün kaplar.

 

1.2.Dilek Kipi Ekleri

Zaman anlamı taşımayan, bir dileği veya tasarlanan bir eylemi bildiren kiplere dilek kipi denir. Dilek kiplerini dört başlık altında inceleyebiliriz.

1.2.1. Gereklilik Kipi

Adından da anlaşılabileceği gibi eylemin yapılmasının zorunlu olduğunu belirten kiptir. “-meli, - malı” ekleriyle yapılır.

Örnekler:

Yaşın ilerledi, artık sağlığına dikkat etmelisin.

İşleminizi yapabilmemiz için bu formu doldurmalısınız.

Havalar iyice soğumadan bu odunları kırmalıyız.

 

1.2.2 İstek Kipi

Cümleye istek, dilek anlamı katan bu kip “-e, - a” ekleriyle yapılır. Cümlede ise “-alım, - elim, - ayım, - eyim” şeklinde karşımıza çıkar.

Örnekler:

Bugün eve erken gideyim.

Hafta sonu dedemlerde kalayım.

Bu gece film izleyelim.

 

1.2.3. Koşul (Şart) Kipi

Bir eylemin başka bir eyleme bağlı olarak gerçekleşeceğini bildiren kipe koşul (şart) kipi denir. “-se, - sa” ekleriyle yapılır.

Örnekler:

Düzenli ders çalışırsan notların kesinlikle yükselir.

Ödevlerini yaparsan oyun oynamana izin verebilirim.

Yediklerine dikkat edersen hazımsızlık yaşamazsın.

 

1.2.4. Emir Kipi

Eki olmayan ve eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildiren kiptir. Kişi ekleriyle çekimlenen bu kipte birinci tekil ve birinci çoğul kişi ekinin emir çekimi yoktur.

Örnekler:

Oradaki kitabı buraya getir.

Ben gidiyorum, sen de odanı topla.

Bakkaldan ekmek al.

 

Örnek Sorular: 

1) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil, görülen geçmiş zaman kipiyle çekimlenmemiştir? 

A) Bilimdeki gelişmeleri yakından izleyen Atatürk, haritayı görmek istedi. 

B) Harita Ankara'ya getirildi. 

C) Haritayı çok beğenen Atatürk haritanın tıpkıbasımının yapılarak daha çok kişiye ulaştırılması talimatını verdi. 

D) Uzun uğraşlar sonucunda harita bulunmuş. 

Çözüm: A seçeneğinde "istedi", B seçeneğinde "getirildi", C seçeneğinde "verdi" fiilleri görülen geçmiş zaman kipiyle çekimlenirken; D seçeneğinde "bulunmuş" fiili duyulan geçmiş zaman kipiyle çekimlenmiştir.  Cevap: D 

 

2) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil, dilek kipiyle çekimlenmiştir? 

A) Bir anda bir fırtına koptu. 

B) Köyün çarşısına ineceğim. 

C) Yarın eşyaları almak için ilçeye inelim. 

D) Adam, yüzüme garip garip bakıyor. 

Çözüm: 

- A seçeneği; "koptu"- görülen geçmiş zaman (haber kipi) 

- B seçeneği; "ineceğim" - gelecek zaman (haber kipi) 

-D seçeneği; "bakıyor" - şimdiki zaman (haber kipi) 

-C seçeneği; "inelim" - istek kipi (-e, -a) (dilek kipi) 

Cevap: C