Fransız İhtilâli'nin sonucunda ortaya çıkan milliyetçilik
akımı, çok uluslu imparatorluklarda azınlık isyanlarına ve bağımsızlık
hareketlerine neden olmuştu. İhtilâlin etkisiyle ortaya çıkan milliyetçilik akımından
olumsuz etkilenen çok uluslu imparatorluklardan birisi de Osmanlı
İmparatorluğu'ydu. Devletin parçalanmaya gittiğini gören Osmanlı devlet
adamları ve aydınları devletin dağılmasını önlemek amacıyla kurtuluş çareleri
aradılar ve bunun sonucunda çeşitli fikir akımları ortaya attılar. Osmanlı
Devleti'ni dağılmaktan kurtarmayı amaçlayan fikir akımlarını şu şekilde
açıklayabiliriz:
1)Osmanlıcılık
-Osmanlı Devleti’ni oluşturan tüm milletleri dil, din, ırk
ayrımı gözetmeksizin haklar bakımından eşit duruma getirmeyi amaçlayan ve başka
bir deyişle imparatorluk bünyesindeki tüm milletlere “Osmanlılık” duygusu
aşılayarak bir “Osmanlı milleti” oluşturmayı amaçlayan fikir akımıdır.
-Osmanlıcılık fikir akımının temsilcileri; Namık
Kemal, Ziya Paşa ve Mithat Paşa’dır.
NOT: Balkan Savaşları sonucunda Balkan uluslarının
isyan ederek Osmanlı Devleti’nden ayrılması bu fikir akımının dağılmayı
önlemede yeterli olmadığını ortaya çıkardı ve Osmanlıcılık fikir akımının geçerliliğini
kaybetmesine neden oldu.
2) İslâmcılık
-Milleti bir arada tutan en önemli unsurun din olduğu düşüncesiyle,
Müslümanların kültür ve milliyet farkı gözetilmeksizin bir bütün olması
gerektiğini ve dolayısıyla Müslümanların halife etrafında toplanması
gerektiğini savunan fikir akımıdır.
-İslâmcılık fikir akımının temsilcileri; Mehmet Akif
ve Sait Halim Paşa’dır.
NOT: I. Dünya Savaşı’nda Arapların İngilizlerle
birlikte hareket etmesi bu fikir akımının geçerliliğini yitirmesine neden
olmuştur.
3) Türkçülük
-Osmanlı bünyesinde yaşayan bütün Türklere milli
bilinç kazandırılarak dağılmanın önleneceğini savunan fikir akımıdır.
-Türkçülük fikir akımının temsilcileri; Ziya Gökalp,
Yusuf Akçura ve Mehmet Emin Yurdakul'dur.
NOT: Türkçülük fikri, Kurtuluş Savaşı’nda milli
birlik ve beraberliğin sağlanmasında etkili olmuştur.
4) Batıcılık
Her alanda Batı medeniyetinin takip edilmesi ve örnek
alınması gerektiğini savunan fikir akımıdır. Temsilcileri arasında Abdullah
Cevdet ve Tevfik Fikret vardır.
NOT: Osmanlı Devleti’ni çağdaşlaştırmayı amaçlayan Batıcılık
fikir akımı kendini özellikle Cumhuriyetin ilanından sonra yapılan
inkılâplarda göstermiştir.
NOT: Kendi içlerinde farklı amaçlar taşısa da ortak
amaçları devleti dağılmaktan kurtarmak olan bu fikir akımlarının hiçbiri
devleti dağılmaktan kurtaramamıştır.
