Anlamlarına göre cümleleri 12 başlık altında inceleyebiliriz:
1)Öneri Cümleleri
2) Varsayım Cümleleri
3) Olasılık (İhtimal) Cümleleri
4) Pişmanlık Cümleleri
5) Eleştiri Cümleleri
6) Öz Eleştiri Cümleleri
7) Ön Yargı (Peşin Hüküm) Cümleleri
8) Sitem Cümleleri
9) Özlem (Hasret) Cümleleri
10)Şaşırma Cümleleri
11) Kesinlik Cümleleri
12) Yakınma (Şikâyet) Cümleleri
Şimdi yukarıda liste halinde verdiğimiz cümleleri başlıklar halinde işleyelim:
1) Öneri Cümleleri
Bir sorunun
çözülebilmesi amacıyla öne sürülen görüşler öneri cümlelerini oluşturur.
Örneğin; sınavdan düşük not alan bir öğrenci için “Derslerine düzenli
çalışmalısın.” demek bir öneri cümlesidir.
Örnekler:
-Bilgilerin daha kalıcı olmasını
sağlamak için önce konuyu tekrar etmeli, ardından da bol bol soru çözmelisin.
-Kendini iyi
hissetmek istiyorsan erken yatıp erken kalkmalısın.
-Sorunların
üstesinden daha rahat gelebilmek için daha sabırlı olmalısın.
2) Varsayım Cümleleri
Olmamış bir
olayın olmuş gibi ya da olmuş bir olayın hiç olmamış gibi kabul edildiği
cümlelere varsayım cümleleri denir. Varsayım cümlelerinde “farz edelim
ki, diyelim ki, kabul edelim ki, tut ki, düşün ki” gibi ifadelere yer verilir.
Örnekler:
-Diyelim ki
sınava geç kaldın.
-Tut ki işler
yolunda gitmedi ve yolda kaldık.
-Farz et ki
maçın başında gol attık.
-Bir an için
onun buraya geldiğini düşün.
3) Olasılık (İhtimal) Cümleleri
Bir olayın
gerçekleşip gerçekleşmeyeceğinin tam olarak bilinmediği durumlarda kullanılan
ifadelere olasılık (ihtimal) cümleleri denir.
Örnekler:
-Yarın
Adapazarı’na gidebiliriz.
-Kar
yağabilir, o yüzden çabuk gidelim.
-Malzemeler
yetersiz olduğundan inşaat yarım kalabilir.
4) Pişmanlık Cümleleri
Yapılan
hatalar ve yanlışlar, kaçırılan fırsatlar sonucunda duyulan üzüntüyü belirten ifadelerdir.
-Ona bu ağır
sözleri söylemeseydim çok iyi olacaktı.
-Uykusuzken
araç kullanmamalıydım.
-Paramızı
bilinçsizce harcamamalıydık.
5) Eleştiri Cümleleri
Bir eserin,
bir kişinin ya da bir durumun eksik, fazla, doğru, yanlış yönlerini belirten
cümlelerdir.
Örnekler:
-Yazar, son
eserinde sanatlı ifadelere yer vererek eserinin anlaşılmasını zorlaştırmış.
-Teknik
direktörümüz zamanında değişiklik yapmadığı için golü yedik ve maçı zora
soktuk.
-Bazı
yazarlar anlaşılmaz bir Türkçeyle yazdıkları için dilimize zarar veriyorlar.
6) Öz Eleştiri Cümleleri
Bir kişinin kendisini
değerlendirdiği, kendisinin eksik yönlerini ortaya koyduğu cümlelerdir. Öz
eleştiri cümlelerinde kişi, davranışları üzerinde değerlendirmeler yapar.
Örnekler:
-İnsanlara ve
olaylara karşı daha sabırlı olmayı öğrenmeliyim.
-Bu derse
yeterince önem vermediğim için başarısız oldum.
-Otuz yaşıma
geldim ama düzenli olmayı bir türlü öğrenemedim.
7) Ön Yargı (Peşin Hüküm) Cümleleri
Bir kişi ya
da bir durumla ilgili önceden edinilmiş yargıları belirten cümlelere ön
yargı (peşin hüküm) cümleleri denir.
Örnekler:
-Ben zaten onun bu işi başaramayacağını
biliyordum.
-Bu işin
altından kesin o çıkar.
-O çocuk, bu
kitabı bitiremez, demedi demeyin.
8) Sitem Cümleleri
Bir kimsenin
yaptığı bir şeyden dolayı duyulan üzüntüyü ve kırgınlığı ifade eden cümlelere sitem
cümleleri denir. Sitem cümlelerinde bir durumdan veya bir kişiden duyulan rahatsızlık kişinin kendisine söylenir.
Örnekler:
-Herkesi
çağırmışsın ama bir tek beni çağırmamışsın, alacağın olsun senin!
-Bunca yıllık
dostluğun sonu böyle mi olacaktı, yıllardır arayıp sormuyorsun.
- Şu kadar
ikramı bile çok gördünüz bize.
9) Özlem (Hasret) Cümleleri
Bir kişiyi,
bir yeri tekrar görme isteğini ve geçmişte yaşanmış günleri tekrar yaşama
isteğini dile getiren cümlelerdir.
Örnekler:
-Bu gurbet
ellerde vatanım burnumda tütüyor.
-Çocukluğum,
çocukluğum... Gelmez bir daha o günler.
-Eskiden daha
güzeldi her şey, bambaşkaydı dostluklar...
10) Şaşırma Cümleleri
Beklenmeyen
bir olay veya durum karşısında verilen tepkilerin dile getirildiği cümlelerdir.
-Birden
çıkagelmesin mi!
-Bunu sen
yaptın demek, asla inanmam!
- Hayret, sen
buralara gelir miydin!
11) Kesinlik Cümleleri
Anlatılan
eylemlerin ve olayların kesin bir şekilde gerçekleşip gerçekleşmediğini anlatan
cümlelere kesinlik cümleleri denir.
Örnekler:
-Ahmet, bu
akşam mutlaka gelecek.
- O, çok
dürüst bir insandır, asla yalan söylemez.
-Bir daha
asla geç yatmayacağım.
-O, her akşam
mutlaka kitap okur.
12) Yakınma (Şikâyet) Cümleleri
Bir durumdan,
kişiden veya olaydan rahatsızlık duyularak şikâyet etme halini bildiren
cümlelere yakınma cümleleri denir.
Örnekler:
-Yıllardır burada
oturuyorum, daha bir tane yetkili gelmedi buraya.
-Çöpler
günlerdir burada duruyor ama çöp kamyonu hâlâ gelmedi.
-Ben bu
çocuğa bir türlü sorumluluk sahibi olmayı öğretemedim.
-Trafik
kurallarına uyan yok ki buralarda.
-Sabahtan
akşama kadar telefon elinde!