1)Metnin (Hikâyenin) Unsurları
Olay: Hikâyeye konu olan olayı ifade eder.
Kişiler: Hikâyede yer alan kişileri ifade eder.
Zaman: Hikâyenin geçtiği zamanı ifade eder.
Yer (Mekân): Hikâyenin geçtiği yeri (mekânı) ifade eder.
Örnek Metin: Güneşin tüm gücüyle parlayıp insanları selamladığı bir sabahtı. Ahmet, yeni güne zor da olsa uyanmıştı. Kahvaltısını yapıp hemen yola çıktı. Otobüs durağına varmıştı. Tam otobüse binecekken günlerdir uğraştığı ödevini evde unuttuğunu fark etti. Artık eve geri de dönemezdi. Dönerse okula geç kalacaktı.
Yukarıdaki hikâyenin unsurlarını aşağıya yazalım:
Olay: Ahmet’in otobüse binecekken ödevini evde unuttuğunu fark etmesi
Kişiler: Ahmet
Zaman: Sabah
Yer: Otobüs durağı
2) Geçiş ve Bağlantı İfadeleri
Ödevimi yapacaktım ama kalemimi bir türlü bulamıyordum.
Kısaca, sevgi bir toplum için çok önemlidir.
Öğrencilerimizi sporla buluşturmak istiyoruz fakat imkânlarımız yeterli değil.
Oyun oynamayı seviyorum özellikle futbol oynamayı.
Sonuç olarak, sorumluluklarımızı yerine getirmek temel görevimizdir.
Yukarıdaki cümlelerde koyu olarak yazılmış “ama, kısaca, fakat, özellikle, sonuç olarak” gibi ifadeler geçiş ve bağlantı ifadeleridir.
3) Öznel-Nesnel Cümleler
-Kişisel beğeni, duygu ve düşünceleri içeren, kişiden kişiye göre değişen, kanıtlanamayan yargılara öznel anlamlı cümleler denir.
Örnekler:
Masmavi denizin verdiği huzur çoğu şeyde yok.
Yazarın son romanı oldukça başarılıydı.
En iyi dinlenme yöntemi kitap okumaktır.
Yukarıdaki yargılar kişisel düşünce ve beğenileri içerdiği için öznel anlamlı cümlelerdir.
-Kişisel beğeni, duygu ve düşünceleri içermeyen, kişiden kişiye göre değişmeyen, herkesin kabul ettiği kanıtlanabilen yargılara nesnel anlamlı cümleler denir.
Örnekler:
“Toprak Ana” Cengiz Aytmatov tarafından yazılmıştır.
İstanbul ülkemizin en kalabalık şehridir.
Yukarıdaki yargılar kişiden kişiye değişmeyen, herkesin kabul ettiği kanıtlanabilen yargılar olduğu için nesnel anlamlı cümlelerdir.
4) Düşünceyi Geliştirme Yolları
a) Tanımlama: “... nedir?”, “... kimdir?” sorularına cevap veren düşünceyi geliştirme yoludur.
Örnekler:
Olağanüstü olayların ve kahramanların yer aldığı metin türüne masal denir.
(“Masal nedir?” sorusuna cevap veriyor.)
b) Örneklendirme: Bir düşünce ya da kavram açıklandıktan sonra o düşünce ya da kavramın daha iyi anlaşılması için başvurulan düşünceyi geliştirme yoludur.
Örnek: Bazı duygular insanı yaşama bağlayan duygulardır. Bunlar; sevgi, mutluluk gibi duygulardır.
Yukarıdaki metinde insanı yaşama bağlayan duygulara örnek verilmiştir.
c) Karşılaştırma: En az iki varlığın ya da kavramın ortak veya farklı yönlerinin ortaya konulduğu düşünceyi geliştirme yoludur.
Örnek: İşitme ile dinleme birbirlerinden farklı kavramlardır. İşitmede insanın dikkati etkin değilken dinlemede insanın dikkati etkindir. (İşitme ile dinleme karşılaştırılmıştır.)
ç) Benzetme: Bir varlığı, kavramı ya da olayı başka bir varlığın ya da kavramın özellikleriyle anlatma yoludur.
Örnek: Hedefsiz olmak karanlıkta yürümek gibidir.
Burada hedefsiz olmak karanlıkta yürümeye benzetilmiştir.
5) Bilgilendirici Metinlerde Yazının Bölümleri
Giriş: Yazının konuya giriş kısmıdır. Bu bölümde metinde bahsedilecek konunun ne olduğu hakkında bilgi sahibi oluruz. Ayrıca bu bölümde metinde bahsedilecek konunun tanımı da yapılır.
Gelişme: Bu bölümde çeşitli örnekler ve açıklamalar yoluyla konunun daha iyi anlaşılması sağlanır.
Sonuç: Yazarın yazıyı yazma amacını belirttiği, yazısını sonuca bağladığı bölümdür. Bu bölümde geçiş ve bağlantı ifadelerinden “özetle, kısaca, böylece, son olarak” gibi ifadeler de kullanılır.
6) Söz Sanatları
a) Benzetme: Anlatımı daha etkili kılmak, güçlendirmek adına aralarında değişik yönlerden ortaklık ve ilgi bulunan iki varlıktan zayıf olanın güçlü olana benzetilmesi sanatına benzetme denir.
Örnek: Kedi, yuvasına çekilmiş ve bir yaprak gibi titriyordu.
(Kedinin titremesi, yaprağın titremesine benzetilmiştir.)
b)Kişileştirme: İnsana ait özelliklerin insan dışı varlıklara verilmesi sanatına kişileştirme denir.
Örnek: Kırılan dal, düşen yaprak, şaşkın kuşlar
Yukarıdaki ifadede insana ait bir özellik olan “şaşkın olma” insan dışı bir varlık olan “kuşlar”a verilmiştir ve burada kişileştirme sanatına başvurulmuştur.
7) Öyküleyici Paragraf-Betimleyici Paragraf
a) Öyküleyici Paragraf / Öyküleyici Anlatım
Yaşanmış ya da hayal ürünü olayların anlatıldığı, olayların birbiri ardına geliştiği, paragrafa öyküleyici paragraf denir. Öyküleyici paragraflarda olayın kimler tarafından nerede ve ne zaman yaşandığına yer verilir. Öyküleyici paragrafların diğer adı olay paragraflarıdır.
Öyküleyici Paragrafa Örnek Metin:
Sonunda akşam olmuştu. Apartmana varıp merdivenleri ağır ağır çıktı. Anahtarını cebinden çıkardı. Kapıyı açtı ve evine girdi. Kanepeye uzandı ve bir saat kadar dinlendikten sonra hemen işe koyuldu. Masanın başına geçti.
Yukarıdaki paragrafta olayların birbiri üzerine geliştiğini başka bir deyişle hareketli bir kesitin esas olduğunu görmekteyiz. Bu nedenle bu paragraf öyküleyici paragraftır.
b) Betimleyici Paragraf / Betimleyici Anlatım
Varlıkların ayırt edici ve belirgin özelliklerini tanıtıp varlıkları okuyucunun gözünde ve zihninde canlandırmayı amaç edinen betimleyici paragraf “sözcüklerle resim çizme sanatı” olarak da adlandırılır. Betimleyici paragrafta durağan bir hava hakimdir ve olaya yer verilmez.
Betimleyici Paragrafa Örnek Metin:
Kapıdan içeri yaşlı bir adam girdi. Altmışlı yaşlarda, şişman ve orta boylu, saçlarının bir kısmı dökülmüş olan bu adamın iri ve yeşil gözleri ve üst dudağını kapatmış kırlaşmış bıyıkları ilk görüşte insanın dikkatini çekiyordu.
Yukarıdaki metinde yaşlı adamın ayırt edici ve belirgin fiziksel (dış görünüş) özellikleri tarif edilmiştir. Bu nedenle bu paragrafa betimleyici paragraf diyebiliriz.
